دسته‌بندی: پهلوی و فساد سیستماتیک

پیتر آوری در کتاب ایران مدرن بیان می‌کند که اصلاحات رضاشاه زمینه‌ساز پیدایش گروهی طماع شد که منابع عمومی را به سود شخصی منحرف می‌کردند. خود شاه با طمع‌ورزی به زمین و ثروت، الگوی این رفتار شد و فساد از رأس حکومت به پایین سرایت کرد؛ به‌گونه‌ای که حتی در صورت اتهام به فساد، نزدیکان او به‌راحتی از قانون می‌گریختند و معیارهای اخلاقی به سخره گرفته می‌شد.

رابرت گراهام در کتاب ایران؛ سراب قدرت می‌نویسد که رضاشاه علی‌رغم ظاهر حکومت مدرن، فردی خودکامه و بی‌رحم بود و بخش عمده‌ای از ثروتش را از طریق رشوه، خرید ارزان، غصب و به‌ویژه تصاحب زمین‌ها به دست آورد.

جان فوران در مقاومت شکننده می‌نویسد رضاشاه به زمین‌خواری شهره بود و مالکان از ترس یا اجبار بخشی از املاک خود را به او «پیشکش» می‌کردند. او در مقابل، از زمین‌های سایر مناطق کشور به آن‌ها جبران می‌داد. تقریباً تمام اراضی مازندران و بخش‌های بزرگی از گیلان و گرگان، شامل حدود ۲۰۰ روستا و بیش از ۲۳۵ هزار نفر جمعیت، به مالکیت خصوصی شاه درآمد. اگرچه برخی تردید دارند که او از همه روش‌های سختگیرانه مأمورانش آگاه بوده، اما همگان تصدیق می‌کردند که شاه مالک زمین‌های وسیعی است و حتی باران را به سبب سودش در کشاورزی با شوق می‌نگریست.

کریستین دلانوآ در کتاب ساواک می‌نویسد رضاشاه با طمع، در مدت کوتاهی از یک نظامی بی‌چیز یک لا قبا، به بزرگ‌ترین مالک زمین کشور بدل شد. او به بهانه مصالح دولت، زمین خوانین را مصادره و صاحبانش را زندانی می‌کرد و سپس املاک را به نفع شخصی تصاحب می‌نمود.

همهٔ کارها در کشور بر محور ریا و تظاهر می‌چرخد و افراد کوته فکر در پی منفعت‌طلبی‌اند. من خود را هم‌ردیف کارکنان شاه و جزو همان طبقهٔ فاسد می‌دانم. این طبقهٔ حاکم، طماع و بی‌حدوحصر، مانند لاشخور به دنبال بهره‌برداری از موقعیت‌هاست و هر روز برای جلب منفعت به سراغ من می‌آیند. این دیدارها خسته‌کننده و جانکاه است. طبقهٔ حاکمه فاسد و پلید است، انسان را تحمیق می‌کند و عمر او را بیهوده در دسیسه‌ها و پستی‌های خود هدر می‌دهد.»

شهردار از نخستین ساعات وقوع سانحه فرودگاه حضور فعال داشت و عملکرد قابل‌توجهی از خود نشان داد. با وجود تلاش دولت برای تغییر او، اجازه داده نشد، چرا که فردی درستکار و پرکار است. با این حال، مشکل اصلی فساد گسترده دستگاه شهرداری است که مانع انجام امور بدون واسطه می‌شود و تاکنون تلاش‌های شهردار برای اصلاح این ساختار محدود بوده است.

در ۱۹ آذر ۱۳۵۳ درباره روحیۀ مردم و رجال سیاسی بحث شد. گفته شد که رجال کوتاه‌فکر و منفعت‌طلب‌اند و مسائل مملکتی را صرفاً از دیدگاه شخصی می‌بینند. شاه هم تأیید کرد و گفت: متأسفانه آدم نداریم. سپس به خاطره‌نویسی شاه فقید اشاره شد که خود را “سرپوشی طلایی بر ظرفی آلوده” توصیف کرده بود؛ تعبیری که ناظر به فساد هیئت حاکمه بود. شاه با خنده پذیرفت که این برداشت چندان بی‌راه نیست.»

این یادداشت‌ها گفت‌وگوهای انتقادی اسدالله علم با محمدرضا شاه پهلوی را در بازه‌زمانی ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۴ ثبت کرده است. محور اصلی این گفت‌وگوها، هشدار درباره مشکلات ساختاری مدیریت اقتصادی کشور است.

علم به شاهنشاه هشدار می‌دهد که:·
· دستگاه‌های دولتی به دلیل منافع شخصی، اطلاعات صحیح را به عرض نمی‌رسانند.
· حل مشکلات اقتصادی (مانند قیمت گندم یا مدیریت کارخانه) با “امریه” و دستور مستقیم ممکن نیست و نیاز به مطالعه و کارشناسی دارد.
· شاهنشاه به مشاوران مستقلی خارج از ساختار دولت نیاز دارد تا واقعیت‌ها را بدون حب و بغض به ایشان گزارش کنند.

در برابر این انتقادات، واکنش شاه معمولاً دفاع از گزارشات ، رد کردن پیشنهادها و در نهایت ناخشنودی از صراحت علم بود. این مطالب نشان می‌دهد که چگونه عدم پذیرش انتقادات و اتکا به اطلاعات نادرست به بروز مشکلات مالی و مدیریتی در کشور منجر می‌شد.

این متن بخش‌هایی از خاطرات اسدالله علم را نشان می‌دهد که نحوه تعامل و تصمیم‌گیری‌های محمدرضا شاه را در مسائل مختلف داخلی و خارجی روایت می‌کند.

· شاه با قاطعیت و گاهی با عجله و دادن ضرب‌الاجل‌های کوتاه (مثلاً ۴۸ ساعته برای دستگیری در بلوچستان) دستور می‌دهد.
· در موضوعاتی مانند ساخت بیمارستان شیعیان لبنان، شاه بر تصمیم‌گیری فوری تأکید دارد و از تأخیر خشمگین می‌شود.
· شاهنشاه حتی در تشکیل دولت جدید (کابینه هویدا) مستقیم دخالت می‌کند و با وجود پیش‌بینی‌های تغییر، به دلیل تحمیل شدن وزرا از سوی اطرافیان، به طور کامل با Cabinet قبلی موافقت می‌کند.
· در مسائل بین‌المللی مانند قرارداد هیرمند با افغانستان، شاه شرط تعهد کتبی پادشاه افغانستان را می‌گذارد.
· همچنین، رفتار شاه گاهی همراه با شکاکیت شدید و گاهی با ساده‌لوحی توصیف شده، مانند پرونده سپهبد بختیار که به تیرگی روابط ایران و لبنان انجامید.

اسدالله علم در خاطرات خود به انتقاد از حکومت فردی و غیرمنطقی محمدرضا شاه و همچنین فاصله عمیق بین هیئت حاکمه و مردم ایران میپردازد.

آرتور چستر میلسپو در کتاب «آمریکایی‌ها در ایران» می‌نویسد شاه با اقدامات مشکوک و پرهزینه، ثروت کلانی اندوخت. بخش بزرگی از زمین‌های مازندران را تصاحب کرد و حساب‌های شخصی‌اش بیش از ۲۰ میلیون دلار بود. او بودجه‌های عمومی را با بودجه‌های خصوصی مخلوط می‌کرد و از مالیات‌های اضافی، حق‌السهم نفت، تورم و انحصارات، درآمد شخصی به دست می‌آورد.

به‌گفتۀ محمدقلی مجد در کتاب «رضاشاه و بریتانیا»، رضاشاه با تصاحب منطقۀ خزر و بجنورد عواید صادرات گندم، برنج، پنبه و دام به شوروی را مستقیماً به حساب‌های شخصی خود در نیویورک و بانک‌های سوئیس منتقل می‌کرد و به همین دلیل تا آخرین روزهای حکومتش برای تصرف زمین‌های مجاور شوروی تلاش می‌نمود.

اسدالله علم درخاطرات خود مینویسد: «شنبه ۴ بهمن ۱۳۵۴: … بعد عرض کردم آیا شاهنشاه وضع روشنی از اوضاع اقتصادی کشور به دست دارند؟ فرمودند:

  اسدالله علم در خاطرات خود مینویسد: «سه‌شنبه ۲۳ آبان ۱۳۵۱: … یک نفری دیشب دو ساعت شرفیابی داشته، پیش من آمد. راست یا دروغ،

انتخابات مجلس شورای ملی در دوران رضا پهلوی کاملاً فرمایشی بود؛ در انتخابات دوره‌ی ششم، آیت‌الله مدرس هیچ رأیی نداشت. او با طنز پرسید: «آن یک رأی که خودم به خودم دادم، کجاست؟!» رضا پهلوی اهمیتی به نظر مردم نمی‌داد

اسدالله علم، معتمد محمدرضا پهلوی، اعتراف می‌کند که انتخابات مجلس و هیأت حاکمه تحت کنترل کامل شاه و حزب حاکم بود و نمایندگان از پیش انتخاب می‌شدند. او به فساد و زد و بند در این فرایند اشاره کرده و قشر بالای جامعه را “اَفسد‌النّاس” می‌نامد. این بی‌اعتمادی به انتخابات، منجر به مشارکت پایین مردم شد، چنانکه در انتخابات انجمن‌های شهرداری تهران در سال ۱۳۵۵، از پنج میلیون نفر جمعیت، تنها حدود ۶۰-۷۰ هزار نفر ثبت‌نام کردند